ทำไมกฎหมาย AI จึงมีความจำเป็น ?

ปัญญาประดิษฐ์ (Artificial Intelligence) หรือ AI เป็นส่วนหนึ่งของวิทยาการคอมพิวเตอร์ที่ได้รับการพัฒนาอย่างต่อเนื่องมานานหลายสิบปี ที่เน้นการสร้างเทคโนโลยีให้มีทักษะทางสติปัญญาและความฉลาดคล้ายคลึงกับมนุษย์ สามารถเรียนรู้ได้ด้วยตัวเอง คิด วิเคราะห์ และแยกแยะข้อมูลมหาศาลที่สลับซับซ้อน เพื่อทำการประมวลผลได้ในเวลาอันรวดเร็ว ทำให้ถูกนำมาพัฒนาเป็นอุปกรณ์ดิจิทัลที่ใช้ในชีวิตประจำวัน AI จึงเป็นเทคโนโลยีที่เหมาะสมสำหรับนำมาทดแทนมนุษย์ในการทำกิจกรรมที่มีรูปแบบเดิมๆ ทำซ้ำๆ และมีปริมาณมาก เนื่องจากสามารถทำงานได้รวดเร็วและแม่นยำถูกต้องกว่ามนุษย์ 

แม้กระนั้นก็ตาม การที่ AI ถูกออกแบบมาเพื่อบรรลุเป้าหมายอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นการเฉพาะ อาจจะส่งผลกระทบต่อมนุษย์ในทางอ้อมได้ เช่น ถ้า AI ถูกกำหนดให้เก็บข้อมูลหน้าตาของบุคคล AI จะไม่มีเป้าหมายอื่นนอกจากการเพิ่มจำนวนภาพบุคคลในฐานข้อมูล การดำรงอยู่ของ AI จะผูกติดกับเป้าหมายนี้โดยไม่เปลี่ยนแปลง จึงไม่ลังเลที่จะรุกล้ำความเป็นส่วนตัวของทุกคน เพื่อเพิ่มจำนวนภาพใบหน้าบุคคลเข้าไปในฐานข้อมูลให้ครบจำนวน

ความก้าวหน้าของเทคโนโลยี AI ได้เดินทางมาถึงจุดที่กำลังจะกลายเป็นส่วนสำคัญของสังคมในยุคปฏิวัติอุตสาหกรรมครั้งที่ 4 จึงถึงเวลาที่เราต้องหันมาสนใจอย่างจริงจังกับการกำกับดูแลให้ AI ทำงานภายใต้คุณค่าที่สังคมยอมรับ สตีเฟน ฮอว์กิ้น (Stephen Hawking) นักฟิสิกส์ทฤษฎีและนักจักรวาลวิทยา ยอมรับว่าความสำเร็จในการสร้าง AI คือ ปรากฏการณ์ที่ยิ่งใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์ของมนุษยชาติ แต่ในทางกลับกัน ฮอว์กิ้นทำนายว่า หายนะของโลกในอนาคตอาจเกิดจากการที่เทคโนโลยีสามารถพัฒนาขึ้นไปจนถึงจุดที่ดำรงอยู่ได้ด้วยตนเอง เช่นเดียวกับอีลอน มัสก์ (Elon Musk) ซีอีโอ บริษัท SpaceX และเทสลา (Tesla) ได้แสดงความกังวลเกี่ยวกับภัยของ AI ที่อาจจะเป็นอันตรายต่ออารยธรรมของมนุษยชาติ จึงเสนอให้รัฐบาลประเทศต่างๆ ตระหนักถึงเรื่องนี้ และพยายามหาทางควบคุมการพัฒนา AI เสียแต่เนิ่นๆ เช่น การออกกฎหมาย AI ที่เป็นสากล เพื่อกำหนดกรอบในการพัฒนาและควบคุมการนำมาใช้งานทั่วไป

กฎหมาย AI (Artificial Intelligence Act) คือ กฎหมายที่เกี่ยวข้องกับการใช้งานเทคโนโลยีปัญญาประดิษฐ์ (AI) ในสังคม มีวัตถุประสงค์เพื่อคุ้มครองสิทธิและความเป็นธรรมของผู้ใช้งาน AI และผู้ได้รับผลกระทบจาก AI อีกทั้งยังส่งเสริมการพัฒนาและนวัตกรรมของ AI ให้เป็นไปตามหลักจริยธรรมและค่านิยมของสังคม การนำกฎหมาย AI ไปใช้จึงขึ้นอยู่กับบริบทและความเสี่ยงของการใช้งาน AI ในแต่ละกรณี โดยจะต้องมีการประเมินความเสี่ยง ตรวจสอบและรับรอง รวมทั้งการกำหนดมาตรฐานหรือกฎเกณฑ์ที่เหมาะสม ในบางกรณี เทคโนโลยี AI อาจถูกห้ามใช้เพื่อป้องกันการละเมิดสิทธิมนุษยชน หรือค่านิยมของสังคมนั้นๆ เช่น ในสหภาพยุโรปจะห้ามใช้ AI ในการสอดส่องดูแลมวลชน หรือการใช้ AI เพื่อประเมินประสิทธิภาพการทำงานของบุคคล ขณะที่รัฐบาลจีนอนุญาตให้ใช้ AI และเทคโนโลยีจดจำใบหน้า (Face Recognition) ร่วมกับคลังข้อมูลขนาดใหญ่ (Big Data) เพื่อสร้างฐานข้อมูลเครดิตสังคม (Social Credit System) สำหรับสอดส่องและกำกับการใช้ชีวิตประจำวันของพลเมือง โดยมีเป้าหมายที่จะส่งเสริมพฤติกรรมของมวลชนที่รัฐปรารถนา และลงโทษพฤติกรรมที่รัฐไม่ต้องการ

การพัฒนากฎหมาย AI ยังอยู่ในช่วงเริ่มต้น ร่างกฎหมาย AI ฉบับแรกของโลกถูกเสนอโดยคณะกรรมาธิการยุโรป (European Commission) หรือ EU เมื่อวันที่ 21 เมษายน 2564 เพื่อกำหนดกรอบกฎหมายและมาตรฐานสำหรับการใช้งาน AI โดยจะกำหนดว่าผู้ให้บริการและผู้ใช้งาน AI จะต้องปฏิบัติตามข้อกำหนดอะไรบ้าง และการใช้ AI ต้องเป็นไปในลักษณะที่ปลอดภัย มีจริยธรรม และเคารพสิทธิมนุษยชน รวมทั้งต้องช่วยผลักดันสหภาพยุโรปให้เป็นศูนย์กลางระดับโลกสําหรับการพัฒนาและใช้ AI ซึ่งจะช่วยสร้างงานและกระตุ้นการเติบโตทางเศรษฐกิจในระยะยาว กฎหมาย AI ของยุโรปไม่ส่งผลเพียงแค่ในพื้นที่ทวีปเดียวเท่านั้น แต่ยังส่งผลกระทบกับนักพัฒนา AI ทั่วโลกรวมถึงประเทศไทยด้วย เพราะไม่ว่าบริการหรือเทคโนโลยีนั้นจะมาจากที่ใดบนโลก ก็ต้องถูกตรวจสอบเมื่อนำมาใช้งานในยุโรป ซึ่งร่างกฎหมายนี้เรียกได้ว่าเป็นจุดเปลี่ยนและเป็นตัวช่วยกำหนดทิศทางเทคโนโลยี AI ได้ในอนาคต คาดว่าร่างกฎหมาย AI จะผ่านความเห็นชอบภายในเดือนมกราคม 2567 และมีผลบังคับใช้ก่อนการเลือกตั้งสหภาพยุโรปในปีหน้า

ร่างกฎหมาย AI ของสหภาพยุโรป มีวัตถุประสงค์หลักเพื่อควบคุมและกำหนดกรอบแนวทางในการพัฒนาและการใช้งานระบบปัญญาประดิษฐ์ โดยคำนึงถึงปัจจัยที่จะส่งผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นต่อสังคม ประกอบด้วย

1. ความเป็นส่วนตัว : ต้องมีการเก็บรวบรวมและระมัดระวังการใช้ข้อมูล มีการป้องกันการรั่วไหลของข้อมูลส่วนบุคคลที่ถูกเก็บรวบรวมและประมวลผล รวมถึงการรักษาความเป็นส่วนตัวและความปลอดภัยตามกฎหมายที่เกี่ยวข้อง เช่น คำนึงถึงข้อกำหนดของรัฐธรรมนูญ หรือกฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล

2. ความเป็นธรรมและความยุติธรรม : กำหนดหลักเกณฑ์ในการใช้ AI เพื่อเข้าถึงและใช้ข้อมูลในการตัดสินใจอย่างเหมาะสม หรือกำหนดเกณฑ์ในการป้องกันการล่วงละเมิดที่อาจเกิดขึ้นจากผลกระทบทางสังคม หรือการเลือกปฏิบัติตามหลักการทางจริยธรรม

3. ความปลอดภัยและความรับผิดชอบ : กำหนดความรับผิดชอบและความปลอดภัยสำหรับผู้พัฒนาและผู้ใช้งาน AI ในกรณีที่เกิดความเสี่ยงจากการใช้งาน AI อันเนื่องมาจากข้อผิดพลาด การละเมิด หรือการกระทำที่ไม่ถูกต้อง

4. การควบคุมและการตรวจสอบ : กำหนดการควบคุมและการตรวจสอบเพื่อรับรองว่าระบบ AI มีความปลอดภัยและเป็นไปตามหลักเกณฑ์ที่กำหนดไว้ นอกจากนี้ ยังสามารถกำหนดกรอบการพัฒนาและใช้งาน AI เช่น ควบคุมขอบเขตการใช้งาน AI ในงานที่ต้องการความชำนาญพิเศษ หรือการกำหนดคุณสมบัติทางสุขภาพที่เกี่ยวข้องกับ AI ในด้านการแพทย์ เป็นต้น

ประเด็นที่คณะกรรมาธิการยุโรปให้ความสำคัญในการร่างกฎหมาย AI คือ การป้องกันการนำเทคโนโลยี AI ไปใช้ละเมิดค่านิยมของสหภาพยุโรป หรือละเมิดสิทธิมนุษยชน ซึ่งรวมถึงการชักจูงพฤติกรรมของประชาชนในกลุ่มเสี่ยง เช่น ของเล่นเด็กที่มีโปรแกรมเสียง ซึ่งอาจกระตุ้นให้เด็กทำกิจกรรมที่อาจเป็นอันตราย ตลอดจนซอฟต์แวร์เพื่อการประมวลผลใบสมัครงาน ที่อาจนำไปสู่การเลือกปฏิบัติ เป็นต้น 

ทั้งนี้ คณะกรรมาธิการยุโรปได้เสนอให้มีมาตรการลงโทษบริษัทผู้ละเมิดกฎหมาย AI โดยการปรับในอัตราร้อยละ 6 ของยอดขายของบริษัทจากทั่วโลก หรือไม่เกิน 30 ล้านยูโร อย่างไรก็ตาม ในร่างกฎหมาย AI นี้ได้ระบุไว้ว่า รัฐบาลในสหภาพยุโรปและหน่วยงานของภาครัฐ จะยังสามารถใช้เทคโนโลยี AI ในการสอดส่องดูแลมวลชนเพื่อรักษาความปลอดภัยของสาธารณะได้ การห้ามใช้เทคโนโลยีดังกล่าวจะไม่มีผลบังคับใช้ในกรณีที่ภาครัฐมีความจำเป็นต้องรักษาความปลอดภัยของส่วนรวม เช่น ในกรณีตำรวจจำเป็นต้องใช้ภาพจากกล้องวงจรปิด เพื่อตามจับผู้ก่อการร้าย เป็นต้น

นอกจากนี้ คณะกรรมาธิการยุโรปยังได้ระบุถึงการจัดตั้ง “European Artificial Intelligence Board” หรือ คณะกรรมการด้าน AI ซึ่งจะประกอบด้วยผู้แทน 1 คน ต่อประเทศสมาชิก EU และผู้แทนจากคณะกรรมาธิการยุโรป รวมถึงผู้แทนจากหน่วยงานคุ้มครองข้อมูลของยุโรป (European Data Protection Supervisor หรือ EDPS) เพื่อพิจารณาเสนอแนวปฏิบัติและความคิดเห็นที่เกี่ยวข้องกับการดำเนินงานด้าน AI ในสหภาพยุโรป และจัดทำรายชื่อกลุ่มเทคโนโลยี AI ที่มีความเสี่ยงสูงในสมุดปกขาวด้าน AI โดยมีเป้าหมายเพื่อควบคุมกลุ่มเทคโนโลยี AI ที่มีความเสี่ยง ซึ่งประกอบด้วย อุตสาหกรรมที่มีความอ่อนไหวและมีผลกระทบสูง ได้แก่ อุตสาหกรรมการแพทย์และสุขภาพ อุตสาหกรรมการขนส่ง อุตสาหกรรมพลังงาน และกิจการภาครัฐที่สำคัญ ซึ่งหมายความว่า การประยุกต์ใช้ AI ในกลุ่มอุตสาหกรรมดังกล่าว จะต้องเป็นไปตามแนวทางปฏิบัติของสหภาพยุโรปอย่างเคร่งครัด รวมถึงต้องผ่านการตรวจสอบและรับรองโดยบุคคลที่สามก่อน โดยเฉพาะเทคโนโลยี AI ที่มีการใช้ข้อมูล Biometrics เช่น เทคโนโลยีจดจำใบหน้าในพื้นที่สาธารณะ (ไม่รวมถึงการใช้ฟังชัน Face ID ในอุปกรณ์ส่วนบุคคล) ทั้งนี้ การกำหนดรายชื่อกลุ่มเทคโนโลยี AI ในแต่ละระดับความเสี่ยงตามการใช้งาน มีดังนี้ 

ระดับที่ 1 ความเสี่ยงที่ยอมรับไม่ได้ (Unacceptable Risk)

ประกอบด้วย กลุ่มเทคโนโลยี AI ที่ขัดต่อค่านิยมของสภาพยุโรป ละเมิดสิทธิมนุษยชนขั้นพื้นฐานอย่างร้ายแรง เช่น การใช้เทคโนโลยีสแกนใบหน้า (Facial Recognition) เพื่อสร้าง Social Credit แบบในประเทศจีน การใช้ AI เพื่อประเมินประสิทธิภาพในการทำงานของบุคคล หรือเทคโนโลยีที่แสวงหาผลประโยชน์จากเด็ก เทคโนโลยี AI ในกลุ่มนี้ห้ามนำมาใช้ในยุโรปอย่างเด็ดขาด

ระดับที่ 2 ความเสี่ยงสูง (High Risk)

ประกอบด้วย กลุ่มเทคโนโลยี AI ที่มีผลกระทบต่อความปลอดภัย หรือสิทธิขั้นพื้นฐานของผู้ใช้งาน AI หรือผู้ได้รับผลกระทบจาก AI ซึ่งอาจเกี่ยวข้องกับกระบวนการทางกฎหมาย เช่น การระบุตัวตนทางชีวภาพ การบริการสาธารณะของภาครัฐ การขนส่ง พลังงาน รวมถึงด้านการศึกษาและจัดสรรหาบุคลากร โดยเทคโนโลยีในกลุ่มนี้จะต้องปฏิบัติตามข้อกำหนดและข้อบังคับที่เคร่งครัด ถูกตรวจสอบทั้งวัตถุประสงค์ กระบวนการพัฒนา อัลกอริทึมที่ใช้ในการประมวลผล ตลอดจนข้อมูลของผู้ใช้ที่ส่งมอบให้ผู้บริการ เรียกได้ว่าถูกกำกับดูแลในทุกกระบวนการ

ระดับที่ 3 ความเสี่ยงจำกัด (Limited Risk)

เป็นการใช้เทคโนโลยี AI ที่มีผลกระทบบ้าง แต่ไม่ถึงกับเป็นอันตรายหรือละเมิดสิทธิ อาจมีความเสี่ยงในการถูกแก้ไขดัดแปลงได้ เช่น Chatbot หรือเทคโนโลยี Deep Fake หากถูกใช้งานในยุโรป จะต้องมีการบอกบริบทการใช้งานให้ชัดเจน มีการแจ้งให้ผู้ใช้งานทราบว่าเป็นการประมวลผลจาก AI ไม่สร้างความสับสนให้กับผู้บริโภค เช่น แจ้งว่าตอนนี้คุณกำลังคุยกับ Chatbot อยู่ โดยเทคโนโลยีในระดับนี้มีข้อยกเว้นด้านการบังคับใช้กฎหมาย สามารถใช้งานได้อย่างอิสระภายใต้เงื่อนไขที่กำหนดไว้

ระดับที่ 4 ความเสี่ยงต่ำ (Minimal Risk)

เป็นการใช้เทคโนโลยี AI ที่ไม่ได้กระทบต่อความปลอดภัย สิทธิของผู้ใช้งาน AI หรือผู้ได้รับผลกระทบจาก AI สามารถพัฒนาและใช้งานได้ตามปกติ เช่น การใช้ AI เพื่อเล่นเกม หรือแอปพลิเคชันบันเทิงต่างๆ เป็นต้น อย่างไรก็ตาม ผู้พัฒนาหรือผู้ประกอบการต้องกำกับดูแลตนเอง มีจรรยาบรรณในการดำเนินธุรกิจ ตระหนักถึงผู้ใช้งานและผลกระทบต่อสังคม

การบังคับใช้กฎหมายสำหรับ AI อาจมีได้หลายรูปแบบ เช่น การกำหนดหน้าที่และความรับผิดชอบขององค์กร หรือบริษัทที่พัฒนาและใช้งาน AI การกำหนดเงื่อนไขการใช้งานที่ผ่านการอนุมัติจากหน่วยงานกำกับดูแลในด้านนั้นๆ การตรวจสอบหรือการขออนุญาตจากหน่วยงานควบคุมที่เกี่ยวข้อง รวมถึงการกำหนดความรับผิดชอบทางอาญาแก่ผู้กระทำผิด

โดยสรุป ร่างกฎหมาย AI มุ่งเน้นการสร้างผลประโยชน์ให้กับผู้บริโภคเป็นหลัก คุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลมากขึ้น เพิ่มความโปร่งใสในการพัฒนานวัตกรรมและธุรกิจ รวมทั้งทำให้ผู้บริโภครู้สึกปลอดภัยเมื่อใช้ผลิตภัณฑ์หรือบริการ แต่ในทางตรงกันข้าม ก็อาจทำให้เกิดข้อจำกัดมากขึ้น ส่งผลให้พัฒนานวัตกรรมได้ล่าช้ากว่าเดิม และสามารถเกิดข้อพิพาทได้ง่าย เนื่องจากกฎหมาย AI จะเกี่ยวข้องกับเทคโนโลยีดิจิทัล จึงมีความสลับซับซ้อนด้วยภาษาทางเทคนิค แต่ก็มีความจำเป็นเพื่อป้องกันไม่ให้มีการใช้ AI ในลักษณะที่อาจเป็นอันตรายต่อผู้ใช้งาน เช่น การถูกเลือกปฏิบัติ (Discrimination) หรือการตัดสินใจที่ไม่คำนึงถึงประโยชน์สูงสุดของผู้ใช้งาน ขณะเดียวกัน ก็ช่วยส่งเสริมการพัฒนา AI ที่คำนึงถึงจริยธรรมและเคารพสิทธิมนุษยชน ไม่ใช่แค่สภาพยุโรปที่เดินหน้าควบคุม AI ฝ่ายนิติบัญญัติทั่วโลกกำลังให้ความสนใจกับการเติบโตของ AI และกำลังพิจารณาว่าจะควบคุมเทคโนโลยีนี้อย่างไร ทั้งนี้ สหราชอาณาจักร สหรัฐอเมริกา และจีน ต่างเห็นพ้องต้องกันว่าต้องมีกฎระเบียบที่บังคับใช้อย่างชัดเจน

สำหรับประเทศไทย ปัจจุบันยังไม่มีกฎหมาย AI แต่มีกฎหมายที่เกี่ยวข้อง เช่น กฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล กฎหมายว่าด้วยผู้บริโภค เป็นต้น นอกจากนี้ ภายใต้กฎหมายไทย ผู้ได้รับความเสียหายจากการกระทำผิดพลาดของ AI จะฟ้อง AI โดยตรงไม่ได้ เนื่องจาก AI ไม่ถือว่ามีสภาพบุคคล (Personality) คือ ไม่มีภาวะหรือความสามารถในการเป็นผู้ทรงสิทธิหน้าที่ตามกฎหมาย และไม่ถือเป็นนิติบุคคลที่มีกฎหมายรับรอง แม้ตอนนี้ในประเทศไทยจะยังไม่มีกฎหมาย AI แต่กฎหมาย AI ของสหภาพยุโรป ก็เป็นกรณีศึกษาที่น่าสนใจสำหรับการกำหนดนโยบายและกฎระเบียบเรื่อง AI ที่ทุกประเทศคงหลีกเลี่ยงไม่ได้ เพื่อเตรียมรับมือกับภัยอันตรายจากเทคโนโลยี AI ที่มีความซับซ้อนมากขึ้น และเป็นโอกาสในการศึกษาประโยชน์ของการนำ AI มาใช้ในการให้บริการของภาครัฐ เพื่อช่วยพัฒนาการบริการภาครัฐใหม่ๆ รวมทั้งช่วยให้การดำเนินงานมีประสิทธิภาพและประสิทธิผลมากขึ้น